De een zijn oorlog is de ander zijn grote internationale doorbraak. Luttele weken na de Russische invasie in Oekraïne op 24 februari 2022 kreeg Andrej Koerkov (1961) van zijn Britse uitgever het bericht dat zijn boekverkoop met 800 procent was gestegen. Veel mensen die 'wel eens wat wilden lezen' over het land dat Poetin trachtte te verpletteren, kwamen uit bij Oekraïnes bekendste en meest vertaalde romanschrijver. Die reageerde niet verheugd: zijn romans zijn sinds 24 februari vooroorlogse romans. Vilein doch begripvol beschrijft Koerkov mistoestanden en absurde taferelen, maar wel mistoestanden en absurde taferelen in een land waar nog geen Iraanse drones op neerdaalden, nog niemand in de schuilkelder woonde en Marioepol nog overeind stond.

In zijn onlangs verschenen Dagboek van een invasie beschrijft Koerkov het genot van het luisteren naar tramgeluiden als je maandenlang aan het luchtalarm, bominslagen en beschietingen hebt blootgestaan. 'De hel, dat is Marioepol, dat is Boetsja, Hostomel, Vorzel en al die andere verwoeste steden en dorpen. Het paradijs bestaat uit diezelfde plaatsen, maar dan voor de oorlog.'

In een interview met Tom Vennink in de Volkskrant van 17 december beleed Koerkov zijn ongemak over de forse aantallen nieuwe westerse lezers van zijn romans. 'Laat Europeanen nou eerst eens non-fictie lezen. Ze weten niets over Oekraïne.' Voorbeeld van wat er gebeurt als mensen die niets over de geschiedenis van de regio weten Koerkovs fictie lezen, is een recensie van zijn bekendste roman Picknick op het ijs op bol.com: 'Het land verzoop in corruptie, machtsmisbruik en politieke moorden. Wie het leest, begrijpt waarom 60 procent van de Nederlanders tegen toetreding van Oekraïne tot de EU was.' Zulke lezers wil Koerkov nadrukkelijk niet.

Picknick op het ijs is, achteraf gezien, een van de beste romans over het Oost-Europa van de jaren negentig, over een wereld die op zijn kop staat omdat dictaturen zijn bezweken en de alomtegenwoordigheid van de staatsveiligheidsdienst heeft plaatsgemaakt voor die van de chaos. De Engelse vertaling, Death and the Penguin, verscheen een paar jaar na het origineel uit 1996 en was meteen een succes. De Nederlandse vertaling deed 23 jaar geleden weinig, maar de herdruk van april 2022 vond wel lezers, met dank aan Poetin.

In Picknick op het ijs gaat de verarmde schrijver Viktor uit Kyiv in opdracht necrologieën maken voor een dagblad, om vervolgens te ontdekken dat de personen die hij moet beschrijven allemaal ná publicatie worden omgelegd. Een bron van liefde in Viktors leven is de pinguïn Misha, die hij heeft overgenomen van de noodlijdende dierentuin van Kyiv. Naar aanleiding van deze roman werd Koerkov door The Guardian uitgeroepen tot 'een Oekraïense Murakami'. Of dat een goede vergelijking is, valt te bezien. Minstens één groot verschil is dat Koerkov veel dichter op de maatschappelijke realiteit van zijn land zit. In het Oost-Europa van de jaren negentig had je écht particulieren die zich over dieren ontfermden, omdat de lokale dierentuinen geen geld meer hadden ze te verzorgen. Je had daar ook echt mensen die uit nood taxichauffeur werden en hun dieren tijdens hun werk lieten meerijden (in Boekarest reed een taxichauffeur rond met een haan).

Dichter bij het heden ligt een roman uit 2018 die afgelopen september in een Nederlandse vertaling verscheen, Grijze bijen. Bijenhouder Sergej is net zo'n soort hoofdpersoon als schrijver en pinguïnhouder Viktor, op een prettige manier naïef, zonder geld en zonder relaties. Zijn familie woont al generaties in het dorp Mala Starohradivka in de Donbas: 'Als je maar lang genoeg op één plek woonde, lag er altijd meer familie op het kerkhof dan er levend rondliep.' Als Poetin in 2014 een oorlog in de Donbas ontketent, ontvluchten de dorpsbewoners Mala Starohradivka massaal. Alleen Sergej en een oude klasgenoot blijven achter in het niemandsland bij de frontlinie.

Sergej houdt net zo veel van zijn bijen als Viktor van zijn pinguïn. Voor die bijen blijft hij koppig in zijn dorp, voor hun comfort rijdt hij in de lente met zes bijenkasten naar een warm schiereiland dat recentelijk door Rusland is geannexeerd: de Krim. Wat volgt is een pijnlijke confrontatie met de botte meedogenloosheid van de Russische staatsmacht. De bijenhouder staat alleen in zijn betrokkenheid bij het lot van de Krim-Tataren. Een Russische winkelmevrouw legt hem uit: 'Het is zoals Poetin het zegt. Die liegt niet!'

Het dorp van Sergej ligt inmiddels in gebied dat Poetin officieel tot Rusland heeft verklaard. Zoals Picknick op het ijs achteraf gezien haast een kroniek is van het leven in Kyiv in de jaren negentig, zo is Grijze bijen achteraf haast een kroniek van het leven in de Donbas tussen 2014 en 2022, de jaren tussen Poetins lokale oorlog en Poetins totale oorlog.

Eind februari 2022 week Andrej Koerkov samen met zijn Britse vrouw Elizabeth Sharp voorlopig uit naar het westen van Oekraïne. Hij was net begonnen aan een nieuwe roman. In Dagboek van een invasie beschrijft hij zijn verlangen naar zijn schrijftafel in Kyiv, waar het materiaal achterbleef. 'Ik kon me niet eens voorstellen dat dit geluk zo makkelijk kon worden verwoest. Ik dacht dat mijn geluk niet materieel was, maar een soort geestestoestand (...).' Of hij zijn roman ooit zal afmaken, weet hij niet. 'Het is tijd voor non-fictie nu', zei hij tegen deze krant.

Zelf produceerde Koerkov de afgelopen maanden in koortsachtig tempo non-fictie, in de vorm van artikelen en essays. Een selectie eruit is opgenomen in Dagboek van een invasie. De bekendste Oekraïense schrijver gaf in 2022 ook honderden interviews in het Engels waarin hij de achtergronden van de oorlog trachtte uit te leggen.

Vooralsnog schríjft deze auteur in het Russisch. Hij werd geboren in een Russische familie in Leningrad, kwam als kind naar Kyiv en werd zoals zoveel kinderen uit stedelijke Sovjet-families in het Russisch opgevoed. De Oekraïense president Volodymyr Zelenksy heeft net zo'n achtergrond. Het is bijna onvoorstelbaar, maar amper vijf jaar terug sprak Zelensky nog nauwelijks Oekraïens. Andrej Koerkov schrijft nog in het Russisch, maar voor het recht dat te blijven doen, maakt hij zich niet sterk: 'Je kunt de Russische taal in de huidige situatie niet verdedigen.'

In welke taal hij zijn werk ook voortzet, het kan niet anders of deze Oekraïense schrijver zal in de toekomst de chroniqueur worden genoemd van de diverse tijden die hij doorleefde, in fictie en non-fictie. Dagboek van een invasie is opgedragen aan de soldaten van het Oekraïense leger.

Ook opnieuw beschikbaar: Andrej Koerkov: Dagboek Majdan. Woord In Blik; 240 pagina's; € 22,99.

FICTIE

Andrej Koerkov, Picknick op het ijs. Prometheus; 240 pagina's; € 22,50.

★★★★☆

FICTIE

Andrej Koerkov, Grijze bijen. Prometheus; 366 pagina's; € 23,50.

★★★★☆

NON-FICTIE

Andrej Koerkov, Dagboek van een invasie. Balans; 268 pagina's; € 21,99.

★★★★☆

Verberg tekst

BOEKENBAL

*****

Voor wie ook maar iets wil begrijpen van de waanzin die zich momenteel ontplooit in Oekraïne, is ‘Grijze bijen’ van Andrej Koerkov (°1961) een uitgelezen vertrekpunt. In zijn typische melancholisch-ironiserende stijl tekent Oekraïnes bekendste auteur een onthutsend beeld van wat het betekent om mens te zijn in tijden van oorlog. Na Euromaidan en de annexatie van de Krim door de Russen in 2014 deed Vladimir Poetin er alles aan om anti-Kiev-gevoelens aan te wakkeren in de Donbas, de landstreek in de oostelijke oblasten Loehansk en Donetsk. Door de pro-Russische separatisten van deze zelfverklaarde ‘volksrepublieken’ van troepen en wapens te voorzien, creëerde Moskou een frontlijn van liefst 450 kilometer lang. Met andere woorden: de oorlog in Oekraïne barstte los lang vóór Poetins invasie op 24 februari dit jaar. ‘Grijze bijen’, voor het eerst gepubliceerd in 2018, start wanneer die oorlog al drie jaar bezig is, ergens in 2017. De innemende bijna-vijftiger Sergej Sergejitsj, een pas gepensioneerde mijninspecteur én toegewijde bijenhouder, woont in Mala Starohradivka, een dorpje in de ‘grijze zone’, het niemandsland tussen de frontlinies van de separatisten en het Oekraïense leger. Het is een spookdorp geworden, op twee inwoners na: Sergejitsj (roepnaam ‘Grijze’) en Pasjka, frenemies sinds hun schooltijd. Hun met wodka overgoten gesprekken zijn om van te smullen, doordrongen van gitzwarte humor in de trant van Arto Paasilinna. De eerste helft van ‘Grijze bijen’ speelt zich af in het beklemmende huis clos van het dorpje vlak bij de grens met Donetsk. Er is geen stroom, voedsel is schaars en het is winter. De horizon gloeit rood op door verre explosies, luide knallen doorbreken de stilte van het uitgestorven landschap, de onzichtbare dreiging van sluipschutters is overal voelbaar. In enkele rake scènes roept Koerkov de verschrikking van de oorlog op: hoe Sergejitsj een gesneuvelde soldaat begraaft in de sneeuw, bijvoorbeeld, of hoe hij vriendschap sluit met Petro, een jonge Oekraïense soldaat die hem een granaat geeft om zich te verdedigen en hem helpt om zijn telefoon op te laden (ze sturen elkaar telkens weer hetzelfde bericht: ‘Heel?’ vraagt Sergejitsj, ‘Heel’ antwoordt Petro). Grijs voert de boventoon, maar Sergejitsj heeft kleurrijke dromen, vol nostalgie over de tijd van voor de oorlog, als een Oblomov die hunkert naar zijn paradijselijke kindertijd. Zo droomt hij over zijn ex en hun tienerdochter, die hem zes jaar eerder verlieten, op zoek naar een beter leven. De enige familie die hem nog rest is zijn ‘bijenfamilie’. De honing van zijn dierbare bijen gebruikt hij als ruilmiddel. ‘Grijze bijen’ ontpopt zich halverwege tot een zinderende roadnovel, met Sergejitsj als een hedendaagse Odysseus. Uit angst dat het oorlogsgeweld zijn bijen zou kunnen wegjagen, vlucht de imker met zes bijenkasten naar het vreedzamere zuiden, richting de Krim. Op zijn politiek beladen tocht belandt Sergejitsj in absurde situaties bij diverse paspoortcontroles aan grensposten. Terwijl de Oekraïners hem zien als een separatist, is hij voor de Russen een vijandige nationalist. Bij een controle nemen de Russen één van Sergejitsj’ bijenkasten in beslag. Wanneer hij de kast terugkrijgt, zijn de bijen grijs geworden. Hij schermt de grijze exemplaren af van de gezonde om aantasting te voorkomen. Sergejitsj beseft dat hij net als de bijen niet aan de oorlog kan ontsnappen. Het alomtegenwoordige grijs staat symbool voor de apathie tegenover de oorlog, zo blijkt uit Koerkovs bevlogen voorwoord. Mensen als Sergejitsj proberen met de oorlog te leven ‘als met een opvliegende, drinkende buurman’. Bij thuiskomst laat Koerkov Sergejitsj in een visionaire finale dromen over ‘een oorlog die nog moet komen’. Wanneer hij ontwaakt, rest er enkel sussend bijengezoem. ‘Grijze bijen’ is een virtuoos gecomponeerde roman, hoogst relevant en actueler dan ooit. 

Verberg tekst

Een knap gecomponeerde oorlogsroman op het snijvlak van droom en werkelijkheid. Na drie jaar oorlog is de jong gepensioneerde bijenhouder Sergej als een van de enigen achtergebleven in het dorpje Mala Starohradivka in de Donbas, een niemandsland tussen loyalisten en separatisten. In de lente besluit Sergej zijn bijen honing te laten maken buiten deze ‘grijze zone’, een missie die hem in contact brengt met strijders en burgers aan weerszijden van de gevechtslinies. Zijn kinderlijke eenvoud en sterke morele kompas werken ontwapenend, maar als Sergej zijns ondanks toch verwikkeld raakt in het conflict is het de vraag of deze kwaliteiten hem, zijn bijen en zijn land kunnen redden.‘Grijze bijen’ is in een fantasierijke, talige stijl geschreven met een scherp oog voor de absurditeit van het dagelijkse leven in de oorlog. Met name geschikt voor een literair lezerspubliek. Andrej Kurkov (Leningrad, 1961) is een van de bekendste schrijvers van Oekraïne. Hij schreef meerdere romans en is voorzitter van de PEN Oekraïne. Zijn werk is in meer dan dertig talen vertaald. Verberg tekst